O KΡΙΣΙΜΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Η κατηγορία του ιστορικισμού παρακολουθεί τους λάτρεις της ιστορίας. Αλλά πως να παραβλέψει κανείς το μεγάλο και ίσως το μόνο δίδαγμα της ιστορίας, ότι οι άνθρωποι δεν διδάσκονται από την ιστορία τους και ως εκ τούτου υποχρεώνονται συχνά να την ξαναζήσουν; Ο πόλεμος είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για την αφήσουμε στους στρατιωτικούς και η οικονομία εξ ίσου σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στους οικονομολόγους. Μήπως και η πολιτική είναι ακόμη πιο σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στους επαγγελματίες πολιτικούς;

Η Ελλάδα στη μακραίωνη πορεία της βρέθηκε αρκετές φορές στην κορυφή της παγκόσμιας ιστορίας. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας διέσωσε τη συνέχεια του ευρωπαϊκού πολιτισμού και η πτώση του Βυζαντίου προκάλεσε την ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Η αντίσταση της Ελλάδας στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο συντέλεσε αποφασιστικά στη συμμαχική νίκη και κατ επέκταση στη δημιουργία της σημερινής Ευρώπης. Αποτελεί άραγε σήμερα το ελληνικό πρόβλημα ένα κρίσιμο σημείο καμπής στις ευρωπαϊκές και στις διεθνείς εξελίξεις;

Στην παγκόσμια γεωστρατηγική το Ανατολικό Ζήτημα δεν έπαυσε ποτέ να επηρεάζει την κίνηση του εκκρεμούς της ιστορίας. Αγνοώντας τις σημερινές συνθήκες, από τη λεγόμενη αραβική άνοιξη μέχρι τα πυρηνικά του Ιράν, από τη συριακή κρίση μέχρι την κινεζική ανάπτυξη και από το κουρδικό πρόβλημα μέχρι τις ρωσικές βλέψεις, απλά αυταπατόμαστε. Ειδικότερα στην Ευρώπη εθελοτυφλούμε παρακολουθώντας το ανεστραμμένο οικοδόμημα της κατ’ ευφημισμό αποκαλούμενης Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την οικονομία στην κεφαλή και την πολιτική στα πόδια, την ανατροπή όλων των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, της ελληνικής σκέψης, της ρωμαϊκής οργάνωσης και της χριστιανικής πίστης, καθώς και τη διάλυση του κοινωνικού κράτους, μέσα στην αντιπαράθεση γερμανικού βορρά και μεσογειακού νότου, με το ενδεχόμενο μιας νέας ενδοευρωπαϊκής σύρραξης να μην αποτελεί πλέον εντελώς αμελητέο παράγοντα.

Επί τρία χρόνια στην Ελλάδα ημέρες, εβδομάδες και μήνες εναλλάσσονται σε κρισιμότητα σε μια καταστροφική πορεία με χαρακτηριστικά οικονομικής κατάρρευσης, ανυπαρξίας πολιτικής και αδυναμίας προοπτικής για τη χώρα και το λαό της. Κάθε μέρα που περνά πλέον προσθέτει νέα στοιχεία τραγικού αδιεξόδου, από τις τεράστιες ευθύνες της πρώτης κυβέρνησης του ¨μνημονίου¨, μέχρι τις κραυγαλέες ανεπάρκειες της σημερινής συγκυβέρνησης, από την εξαφάνιση της μεσαίας τάξης μέχρι την αδυναμία αρθρώσεως στερεού ενωτικού αντιμνημονιακού λόγου, από την εντεινόμενη αντιπαράθεση άκρας αριστεράς και άκρας δεξιάς μέχρι την εξοργιστική ασυλία φοροφυγάδων, τραπεζιτών, ¨νταβατζήδων¨ του ελληνικού πολιτικού συστήματος και πολυεθνικών. Από όλες τις πλευρές γίνεται πλέον ανοικτά λόγος για κοινωνική έκρηξη.

Με τα δεδομένα αυτά σήμερα οι συνομιλίες για τα νέα πρωτοφανή μέτρα μεταξύ κυβέρνησης και τρόϊκας φαίνεται να παραπέμπουν αορίστως σε κάποια πολιτική διευθέτηση, ύστερα από μια ευρωπαϊκή σύνοδο περί το τέλος Οκτωβρίου η τις αρχές Νοεμβρίου. Μπορεί κανείς να αγνοήσει την ήττα της Γερμανίας το Νοέμβριο του 1918, την έκρηξη της Οκτωβριανής επανάστασης του Νοεμβρίου του 1917 και την πτώση του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Ενδιαφέροντες συνειρμοί, που όμως ανάλογοί τους θα μπορούσαν να γίνουν για όλους τους μήνες του χρόνου. Αλλά οι αμερικανικές εκλογές του Νοεμβρίου δεν επιτρέπεται να αγνοούνται από την προοπτική μας.

Και στον υλικό κόσμο και στην πνευματική ζωή η διαλεκτική των αντιθέσεων ποσότητας και ποιότητας διακρίνει τον κρίσιμο χρόνο ωρίμανσης των φυσικών φαινομένων και των ιστορικών γεγονότων. Σημαντικές ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο εφετινός Νοέμβριος θα σηματοδοτήσει σοβαρές εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Αλλά στην ιστορία οι αστάθμητοι και ανορθολογικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο. Κατά συνέπεια ο κρίσιμος χρόνος της αλλαγής μπορεί να επιταχυνθεί ή να επιβραδυνθεί, αλλά πάντως οπωσδήποτε θα επέλθει.

TO ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Τι είναι λοιπόν η Αριστερά σήμερα, στην προεκλογική Ελλάδα του Μνημονίου, της καταρρέουσας Ευρώπης της παγκοσμιοποίησης και της ρευστότητας της απερχόμενης νεοτερικότητας;

Όσο ακόμη η μετανεοτερικότητα δεν έχει ανατρέψει τη γνωσιολογία μας ας εξετάσομε με τη γνωσιοθεωρία, τη λογική και τη θεωρία της αλήθειας αυτό το άμεσο, ουσιώδες και επείγον ζήτημα, που φαίνεται να έχει αναδειχθεί ασυνειδήτως ίσως, σε κεντρικό ερώτημα των εκλογών της Κυριακής.

Ποιός αριστερός μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει την Αριστερά, ως φαινόμενο και καθ’ εαυτή; Πως μπορεί να συμπέσει η νόηση με το είναι της Αριστεράς; Και πότε η γνώση μας για την Αριστερά θα ολοκληρωθεί, ώστε να μας επιτρέπει ορθή κρίση και συνακόλουθη πράξη;

Στα πλαίσια της δυνατότητας της γνώσης ο δογματισμός απορρίπτει κάθε αμφιβολία για την απόλυτη κατοχή της αλήθειας της Αριστεράς, ο σκεπτικισμός αρνείται όλως διόλου την ύπαρξη της Αριστεράς και ο κριτικισμός διχοτομεί τη γνώση της Αριστεράς σε a priori νοητική και a posteriori αισθητική γνώση, χωρίς κανείς να απαντά ικανοποιητικά στο ερώτημα μας.

Με τους κανόνες της λογικής, με τους οποίους εξετάζεται η πηγή της γνώσης, και πάλι ο ορθολογισμός βασίζεται μονομερώς στο λόγο της αναγκαιότητας της Αριστεράς, ο εμπειρισμός απλά στην εμπειρία των αγώνων της Αριστεράς, η δε κριτική θεωρία διακηρύσσει το συμβιβασμό εμπειρίας και νόησης χωρίς και πάλι να οδηγεί κανείς σε αδιαμφισβήτητη λύση στο πρόβλημα της Αριστεράς.

Και η θεωρία της αλήθειας ερευνώντας το αντικείμενο της γνώσης μας, για την Αριστερά, ξεχωρίζει τον ιδεαλισμό, όπου κυριαρχεί το πνεύμα, η ιδέα και το νόημα της Αριστεράς, από τον ρεαλισμό, όπου επιβάλλεται η πραγματικότητα, η δύναμη, το φαινόμενο της Αριστεράς, αφήνοντας ανικανοποίητη την ανάγκη μας για πλήρη, απόλυτη και αποτελεσματική αντιμετώπιση του ζητήματος.

Κάθε αριστερός, με την ευρύτατη έννοια, θα μπορούσε να αναγνωρίσει τον εαυτό του σ’ αυτές τις μεγάλες κατηγορίες δογματικών και σκεπτικιστών, ορθολογιστών και εμπειριστών, ιδεαλιστών και ρεαλιστών, είτε απομονώνοντας είτε συνδυάζοντας τις μεταξύ τους. Πέρα όμως από την προσπάθεια για την κατάκτηση της θετικής γνώσης της Αριστεράς, η αποφατική έρευνα, η ενόραση, και κυρίως η διαλεκτική γνώση που φαίνεται να συναρμόζει θεωρία και πράξη, μέσα στον διαλεκτικό και στον ιστορικό υλισμό, μπορεί να προσδώσει μια πρόσκαιρη τουλάχιστον βεβαιότητα για τη φύση και τη μορφή της Αριστεράς.

Αλλά μέσα στην πολυμορφία αυτή το ειδικότερο και ουσιαστικό ερώτημα που έχει διατυπωθεί τώρα με επιτακτικούς όρους, είναι η επιλογή μεταξύ φαντάσματος και οράματος της Αριστεράς. Το φάντασμα έρχεται ως τιμωρός από το παρελθόν για να ζήσει στο εφιαλτικό παρόν. Το όραμα έρχεται ως λύτρωση από το μέλλον για να πραγματώσει σήμερα το ελπιδοφόρο αύριο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το μαρξιστικό φάντασμα του κομμουνισμού, ως απολυτοποίηση της ευρωπαϊκής Αριστεράς του 19ου αιώνα, φαίνεται να στέκεται αντιμέτωπο με το πανανθρώπινο όραμα του σοσιαλισμού, ως ζητούμενο της ελληνοευρωπαϊκής Αριστεράς του 21ου αιώνα. Στην πραγματικότητα αλλού βρίσκονται τα φαντάσματα που μας τρομάζουν. Πέρα από την Αριστερά στα κόμματα και στους φορείς της νέας οικονομικής και εθνικής κατοχής της πατρίδας μας. Αλλά και μέσα στην Αριστερά σε εκείνους πού δεν οραματίζονται, που αρνούνται τις υπαρκτές αντιθέσεις και αγνοούν το συναμφότερον καλού και κακού, ενοχής και αθωότητας, συγκυρίας και απολύτου.

Άραγε είναι η ώρα κάποιου Εισαγγελέα Κυρίλλοβιτς να μας απαλλάξει από τα φαντάσματα, κατηγορώντας αυτή την περίφημη οικογένεια των Καραμαζώφ, αναδεικνύοντας μέσα της τις φοβερές αντιφάσεις Ρωσίας και Δύσης, αισθησιασμού και πίστης, αθανασίας και οπορτουνισμού; Αυτό σημαίνει παραβολικά ότι ο ελληνικός λαός, αυτός ο υπέρτατος δικαστής στις εκλογές αυτές, με την πολυδιασπασμένη Αριστερά μπροστά στα πραγματικά φαντάσματα της τρόϊκας, μπορεί να ξεχωρίσει το όραμα από το φάντασμα της Αριστεράς, τη δυναμική από την αδράνεια, την ενότητα από τη διαίρεση;

Η συντομότερη Μεγάλη Αφήγηση της φύσης, του ανθρώπου και της ιστορίας περιγράφει απλά την κίνηση από την αρχική ενότητα στη διάσπαση και την επάνοδο από την πολλαπλότητα στην απλότητα. Το είναι κινείται από το ένα στα πολλά, αρνούμενο τη θέση του, για να μεταβληθεί από είναι σε μη είναι, σε γίγνεσθαι και να επιστρέψει στον εαυτό του, αρνούμενο την άρνηση του, ως σύνθεση ενός νέου είναι. Και τώρα μπορεί να είναι ακριβώς η στιγμή της επαλήθευσης αυτής της αφήγησης στον τόπο μας και στην εποχή μας. Η στιγμή της απόρριψης των φαντασμάτων και της επιλογής του οράματος της Δικαιοσύνης, της Πατρίδας και του Μέλλοντος μας.

ΑΙ ΕΙΔΟΙ ΤΟΥ ΜΑΡΤΙΟΥ

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Η οικονομία είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στους οικονομολόγους, θα έλεγε ο βρετανός ηγέτης Τσώρτσιλ, αναλογιζόμενος ίσως τον πρώσο στρατηγό Κλαούζεβιτς.

Κατά σύμπτωση οι μεγαλύτεροι πολιτικοί της νεότερης Ελλάδας, ο Μαυροκορδάτος, ο Τρικούπης, ο Βενιζέλος, θεωρούσαν τη χώρα μας, ως ναυτική δύναμη, φυσική σύμμαχο της θαλάσσιας αγγλικής αυτοκρατορίας και αντίπαλη των κεντροηπειρωτικών γερμανικών δυνάμεων. Κατά τα τελευταία έτη, από την περίοδο Σημίτη και μετά, φαίνεται πως η αρχή αυτή έχει ανατραπεί. Ας μην ξεχνούμε πάντως την ελληνολατρεία του βαυαρού Όθωνα και όλων των γερμανών κλασικών. Η πραγματικότητα δεν είναι ποτέ μονοσήμαντη, αλλά χρειάζεται πολύπλευρη εξέταση. Για πρώτη φορά όμως από το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου συζητείται το ενδεχόμενο μιας νέας ενδοευρωπαϊκής σύρραξης.

Προφανώς απατάται ο επιπόλαιος παρατηρητής των σημερινών ελληνικών πραγμάτων, όπως άλλωστε και ο εξειδικευμένος μελετητής της οικονομίας, αν περιορίζει το οπτικό του πεδίο στην επιφάνεια, στη συγκυρία η στους οικονομικούς όρους. Ακόμη κι αν η Ευρώπη θελήσει να αρνηθεί την Ελλάδα, δεν θα μπορέσει να το κάνει παρά μόνο με ελληνικά μέσα, με τη λογική, με την ιστορία, με το συναμφότερον ψυχής και σώματος, υλικού και πνευματικού, απολλώνιου και διονυσιακού. Η Ευρώπη χωρίς την Ελλάδα θα ήταν άψυχο σώμα, η Ελλάδα χωρίς την Ευρώπη θα ήταν ασώματο πνεύμα. Πριν από λίγες μόνο μέρες ξανακούστηκε στην Ευρώπη η περίφημη φράση του Σέλλεϋ «είμαστε όλοι έλληνες», κάτι που μπορεί να ξεχνούν μερικοί ηγέτες, αλλά θυμούνται οι λαοί.

Η κυοφορία συντελείται σε μια μεγάλη περίοδο μηνών, ενώ η γέννηση σε ένα διάστημα ολίγων ωρών. Όταν μιλούμε για μεγάλα ιστορικά γεγονότα ο χρόνος είναι σχετικός και συνήθως διαψεύδει τις προβλέψεις. Οι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας, που άρχισαν προ τριετίας, από την αμερικανική τραπεζική κρίση, συνεχίστηκαν με τη λεγόμενη αραβική Άνοιξη, την ένταση στις σχέσεις Δύσης και Ιράν, τη διαφοροποίηση Ρωσίας και Κίνας, την ανάμειξη του Ισραήλ στη μεσογειακά πετρέλαια ερήμην της Τουρκίας, την ύφεση στην Ευρώπη και την κρίση στον ευρωπαϊκό νότο με αιχμή την Ελλάδα. Πρόκειται άραγε να τελειώσουν σύντομα, με τη σωτηρία η τη χρεωκοπία της χώρας μας και την κατά τα άλλα ομαλή συνέχεια της ιστορίας;

Tο μόνο βέβαιο είναι ότι η ελληνική υπόθεση δεν είναι μόνο ελληνική, δεν είναι μόνο οικονομική, δεν είναι μόνο παροδική. Το τέλος της Μεταπολίτευσης έχει σημάνει πλέον οριστικά, με τη χρεωκοπία των παλαιών κομμάτων. Το κοινωνικό μεταπολεμικό κράτος εξαφανίστηκε. Το Σύνταγμα ποδοπατήθηκε. Η παιδεία, η δικαιοσύνη, η οικονομία εξαρθρώθηκαν και αδυνατούν να εκπληρώσουν τον προορισμό τους. Η εγκληματικότητα, η φτώχεια, η κατάθλιψη κυριαρχούν στην ελληνική κοινωνία. Ολόκληρη η μεσαία τάξη κατέρρευσε και η νεολαία περιθωριοποιήθηκε. Η εθνική υπερηφάνεια κατεξευτελίστηκε. Και όλα αυτά εν ονόματι της σωτηρίας της χώρας και μέσα στο γενικότερο γεωστρατηγικό πλαίσιο της εποχής της παγκοσμιοποίησης, της νέας τεχνολογίας και του επιζητούμενου τέλους των ιδεολογιών και της ιστορίας.

Η προχθεσινή αγόρευση της Άννας Βαγενά στη Βουλή αποτέλεσε ένα περίγραμμα της σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας, τόσο απλό και συγκλονιστικό, που αμφιβάλλω αν θα μπορούσε να ειπωθεί από κανένα άλλο, πολιτικό, ιστορικό η οικονομολόγο, παρά μόνο ακριβώς από ένα τραγωδό.

Αυτός ο τραγικός λόγος δεν βρήκε φυσικά καμιά απήχηση σε κείνους προς τους οποίους απευθυνόταν άμεσα. Ο Καίσαρ αγνόησε τις Ειδές του Μαρτίου στο Καπιτώλιο και ο Ναπολέων παρέβλεψε την πρωινή βροχή στο Βατερλώ. Στην Ελλάδα του 2012 ελάχιστοι γνωρίζουν τη σημασία των Μαρτίων Ειδών και μερικοί λησμονούν την επέτειο της εθνικής επανάστασης του 1821. Οι ρωμαϊκές Ειδές πάντως συμπίπτουν με την πανσέληνο του σεληνιακού έτους, στις 15 η στις 25 Μαρτίου.

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Επιτίμου Προέδρου Δικηγορικού Συλλόγου Χανίων

Είναι, εκτός από τα αξιόλογα γεγονότα και τις συμπτώσεις, οι πολλαπλοί συμβολισμοί και οι σπουδαίες σημασίες, που ξεχωρίζουν τη χθεσινή μέρα ανάμεσα από τη μακριά σειρά των «τελευταίων ημερών της Πομπηίας». Ένα «μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύκτας», όπως τιτλοφορεί το σπουδαίο θεατρικό του έργο ο αμερικανός συγγραφέας Ευγένιος Ο΄ Νηλ. Το ερώτημα του Υπουργού Δικαιοσύνης για την αντικατάσταση των Εισαγγελέων του οικονομικού εγκλήματος, η ψήφιση στην ολομέλεια της Βουλής της διάταξης του πολυνομοσχεδίου για τις δικηγορικές εταιρίες, ο αδόκητος θάνατος του σκηνοθέτη Θεόδωρου Αγγελόπουλου, ιδού τα γεγονότα στα οποία αναφερόμαστε.

Οι άνθρωποι που ζουν τα γεγονότα στην καθημερινότητα τους σπάνια συνειδητοποιούν τη σημασία τους. Πρέπει να έρθουν κατόπιν οι ιστορικοί να ανασύρουν, να αναλύσουν και να αξιολογήσουν αυτά τα γεγονότα για να συνθέσουν την ιστορική εξέλιξη της εποχής. Σε μας όμως τους νομικούς, που ως γνώστες των νόμων, δεν αγνοούμε και τον ψυχολογικό νόμο του συνειρμού των παραστάσεων, η σκέψη μάς οδηγεί και στο άλλο μεγάλο έργο του Ο’ Νηλ « Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα», και κατ επέκταση στην πηγή της έμπνευσης του, την τραγωδία της Ορέστειας του Αισχύλου. Στο τελευταίο μέρος αυτής της τριλογίας, στις «Ευμενίδες«, ο θεός Απόλλωνας, συνήγορος υπεράσπισης του μητροκτόνου Ορέστη, προασπίζεται τα δικαιώματα του πατέρα απέναντι στη μητρική τάξη. Ο κατηγορούμενος αθωώνεται, η μητριαρχία νικιέται από το πατριαρχικό δίκαιο, το κράτος και το δίκαιο γεννούνται με την επέμβαση ενός δικηγόρου. Ο θεσμός της δικηγορίας θεμελιώνεται έτσι στην αρχαία Ελλάδα, αναπτύσσεται στη Ρώμη, κορυφώνεται στη γαλλική επανάσταση και στους αγώνες κατά της φεουδαρχίας, της μοναρχίας και της απολυταρχίας μέχρι τις μέρες μας. Στον πυρήνα του δικηγορικού λειτουργήματος βρίσκεται η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, η αξιοπρέπεια του δικηγόρου, η παράδοση του δικηγορικού σώματος.
Είναι ακριβώς αυτά που προσβάλλει η χθεσινή επέμβαση του Υπουργού Δικαιοσύνης και η νομοθετικά καθιερούμενη τώρα ασυδοσία των μεγάλων και πολυεθνικών δικηγορικών εταιριών. Αλλά και ολόκληρος ο νομικός μας πολιτισμός, που στηρίζεται στο ελληνορωμαϊκό δίκαιο, κλονίζεται πλέον στα θεμέλια του, καθώς σταδιακά αντικαθίσταται από τις αλλότριες διαλυτικές διατάξεις του αγγλοσαξωνικού δικαίου, απειλώντας και το ίδιο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Είναι η συνέχεια της επίθεσης των κεφαλαιοκρατικών δυνάμεων κατά της μεσαίας τάξης, κατά της αριστοτελικής μεσότητας, κατά του «εμποράκου», τον θάνατο του οποίου περιγράφει τόσο τραγικά ένας άλλος αμερικανός θεατρικός συγγραφέας, ο Άρθουρ Μίλλερ, στην περίοδο μιας άλλης χρεωκοπίας.

Ο Αγγελόπουλος, που άρχισε να κινηματογραφεί μετά τις νομικές του σπουδές, αναπαριστά στην εξαίρετη ταινία του «Ο θίασος», την τραγωδία των Ατρειδών στην Ελλάδα του εμφυλίου πολέμου. Η δική του Ηλέκτρα έχει τον ίδιο λόγο να πενθεί μαζί με την Ηλέκτρα του Αισχύλου και του Ευριπίδη, μαζί με κάθε σημερινή Ηλέκτρα. Το πένθος αυτό όμως σήμερα δεν ταιριάζει μόνο στην Ηλέκτρα, ταιριάζει και στην Ελλάδα. Θα προσθέταμε και στην Ευρώπη, αν και τα τρία θεμέλια του ευρωπαϊκού πνεύματος, η ελληνική φιλοσοφία, το ρωμαϊκό δίκαιο, η χριστιανική πίστη, δεν είχαν ήδη διαβρωθεί τόσο ανεπανόρθωτα, ώστε να απουσιάζουν από τις επιλογές της ευρωπαϊκής ένωσης. Αλλά η πτώση της Ρώμης ακολουθεί την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και των Αθηνών.