O ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ  ΕΛΛΗΝΙΣΜΌΣ

" Όλβιος όστις τής ιστορίας έσχε μάθησιν"

(Eυριπίδης)

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Υπάρχουν τρεις τουλάχιστον τρόποι για την εξέταση ενός ζητήματος. Ο πρώτος είναι δογματικός. Η δογματική αλήθεια είναι πάντα απόλυτη, δεδομένη, αδιαμφισβήτητη. Ο δεύτερος είναι σκεπτικιστικός. Η αλήθεια του αμφισβητείται, ως αβέβαιη, υποκειμενική, αδύνατη. Ο τρίτος είναι διαλεκτικός. Η διαλεκτική αλήθεια προκύπτει ως σύνθεση θέσης και αντίθεσης, νόησης και εμπειρίας, θεωρίας και πράξης. Τότε και μόνο, με τον διάλογο, προσαρμόζεται ο νους με την πραγματικότητα, προκύπτει η τελειωτική γνώση, εμφανίζεται η πραγματική αλήθεια.

"Εορτάζοντας" εφέτος, μέσα σε ιδΙαίτερες συνθήκες, τα διακόσια χρόνια της ελληνικής επανάστασης του 1821, ας αναλογιστούμε τη συνολική πορεία του ελληνισμού, ας εξετάσομε τη θέση του στον χώρο και στον χρόνο, ας αναζητήσομε τον διαχρονικό ελληνικό λόγο στην ιστορία, τη φιλοσοφία και την πολιτική. Ας αντιμετωπίσομε κάποτε την αλήθεια, χωρίς τις κοινότοπες επίσημες, δογματικές αντιλήψεις, πέρα σπό την αρνητική, σκεπτικιστική, μηδενιστική τοποθέτηση, μονάχα με τη διαλεκτική, αντικειμενική, απροκατάληπτη διάθεση.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΌΣ ΛΟΓΟΣ

Εν αρχή ην ο λόγος. Προϋπήρξαν του ελληνισμού οι ανατολικοί πολιτισμοί, οι αυτοκρατορίες του ηγεμόνα και των σκλαβωμένων υπηκόων, τα γιγαντιαία έργα της τέχνης και της τεχνικής. Αλλά δεν υπήρξε ο συλλογικός λόγος, η ελευθερία, η δημοκρατία, οι όροι υπό τους οποίους αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, με επίκεντρο την ελληνική πόλη, τον άνθρωπο, τη φιλοσοφία. Με αυτά τα χαρακτηριστικά ο ελληνισμός πέρασε από την αρχαιότητα, στη βυζαντινή μεσαιωνικότητα, για να φτάσει στον νέο ελληνισμό, στη νεοτερικότητα της ιστορίας, στην επανάσταση, μέχρι τις μέρες μας. Απέναντι στον ελληνικό τρόπο ζωής και σκέψης αναπτύχθηκε ο δυτικόστροφος δρόμος, μιμητής, αρνητής και καταστροφέας στη σειρά του ελληνισμού. Υπήρξε έτσι η κατακτηθείσα Ελλάς, η οποία όμως κατέκτησε το αγροίκο Λάτιο κατά τον μεγάλο ρωμαίο ποιητή Οράτιο.  Από αυτή την Ελλάδα προήλθε, μέσα από πολλές αντιπαραθέσεις, ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός, το Βυζάντιο, ο μεσαιωνικός ελληνισμός. Και όπως στην αρχαιότητα ο ελληνισμός απέκρουσε την ανατολική επέλαση των περσικών πολέμων, έτσι και στη μεσαιωνικότητα η βυζαντινή αυτοκρατορία εμπόδισε επί χίλια χρόνια την βαρβαρική επέκταση. 

Αλλά ήρθε στο μεταξύ η δυτική άρνηση του ελληνισμού. Τα σημεία διαφοροποίησης της Δύσης εμφανίστηκαν από τη ρωμαϊκή εποχή. Η λατινική humanitas, παρά το ότι βασίζεται στην ελληνική παιδεία, περιλαμβάνει ως κέντρο τη λατινική ratio, η οποία, περικόπτοντας τις πολλαπλές επιλογές του ελληνικού Λόγου, καταλήγει  σε έναν αποστεωμένο υποκειμενικό ορθολογισμό. Οι κατοπινές εξελίξεις, η ολική αντιπαράθεση ορθοδοξίας και καθολικισμού, η εκκοσμίκευση της εκκλησίας, και η προβολή του παπικού πρωτείου, σε συνδυασμό με τις επιδιώξεις των νέων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών ευρωπαϊκών δυνάμεων για την Ανατολή, οδήγησαν στην τέταρτη σταυροφορία, στη φραγκική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης του 1204, στην υπονόμευση και τέλος στην πτώση του βυζαντινού ελληνισμού. Πλέον ο ελληνισμός της  νεοτερικότητας, υπό το βάρος της τουρκικής κατάκτησης, αντιμετωπίζει και τη δυτική επίθεση στις ρίζες της πνευματικής του υπόστασης. Η καρτεσιανή cogito στερεί το ελληνικό νοείν από τον τεράστιο πλούτο του είναι και το περιορίζει στην απορία της διάνοιας. Παραπέρα ο διχασμός του όλου σε φαινόμενα και νοούμενα  (Ντεκάρτ), σε φαινόμενο και καθ΄εαυτό (Καντ), σε ύλη και πνεύμα (Μαρξ), εγκαταλείπει τη φιλοσοφία στην αδυναμία της να γεφυρώσει τον κόσμο με τον άνθρωπο και τον θεό, το είναι με το γίγνεσθαι και το δέον, το επί μέρους με το καθολικό και με το επέκεινα. Ολόκληρη η νεοτερική  δυτική φιλοσοφία, εγκαταλείποντας το ελληνικό "έν τό πάν", προσπαθεί ανεπιτυχώς να κερδίσει την ενότητα της, από τον ολιστικό πανθεϊσμό του Σπινόζα, την τριπλή κριτική του Καντίου, την ιδεαλιστική μοναδολογία του Λάϊμπνιτς, μέχρι την αυστηρή λογική του Εγέλου, την επιστημονική  φαινομενολογία του Χούσσερλ και την επώδυνη αγωνία των υπαρξιστών. Στο πεδίο αυτό εντάσσονται και η αδιέξοδη αιώνια επιστροφή του Νίτσε, η αέναη δημιουργός εξέλιξη του Μπέρξον, και η συστημική εγκατάλειψη του ορθολογισμού του Φουκώ και των μετανεοτερικών. 

Από το φιλοσοφικό στο πολιτικό πεδίο, η Δύση συνεπής στην προοπτική της, αντιμετωπίζει την ελληνική επανάσταση αρχικά αρνητικά, πιστή στο δόγμα της ακεραιότητας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αργότερα αμήχανα υπό την επιρροή των φιλελλήνων και τέλος "προστατευτικά", προωθώντας τα διπλωματικά και γενικότερα συμφέροντά της και επιβάλλοντας στη δημοκρατική επανάσταση το καθεστώς της απολύτου μοναρχίας, με ότι αυτό συνεπάγεται. Έκτοτε ο αγώνας δυτικοποίησης του ελληνισμού, καταστροφής του ελληνικού λόγου και υποδούλωσης της ελληνικής σκέψης εξελίσσεται εσωτερικά κσι εξωτερικά. Ελληνοκεντρισμός και ευρωκεντρισμός, ανεξαρτησία και ξενοκρατία, ανθρωπισμός και δεσποτισμός συγκρούονται ανοικτά στο μέτωπο της ιστορίας, της φιλοσοφίας και της πολιτικής, με έκδηλα αποτελέσματα την εγκατάλειψη του ελληνικού λόγου, τη ρήξη της ελληνικής συνέχειας, την ενοχοποίηση του ελληνικού έθνους. 

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΌΣ ΧΩΡΟΣ

Το έθνος χρειάζεται  τον γεωγραφικό χώρο, όπου θα εκδιπλώσει τον πολιτισμό του. Ο ελληνισμός της αρχαιότητας αναπτύχθηκε αρχικά γύρω από τις δύο ακτές του Αιγαίου και στα νησιά του, στο φυσικό περιβάλλον του πολυκερματισμένου εδάφους, στο καθεστώς της μικρής ανεξάρτητης ελληνικής πόλης, του ανθρωπιστικού, δημοκρατικού και πολιτιστικού ιδεώδους του μέτρου, της αρμονίας, της κοινής αντίληψης. Η ανάδειξη των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας στη Σικελία και στη Νότια Ιταλία στα δυτικά και η μεγάλη εξόρμηση του Αλεξάνδρου προς Ανατολάς διεύρυνε τον ελληνικό χώρο και δημιούργησε τον ελληνισμό της μεγάλης κλίμακας, αλλά με τα ίδια χαρακτηριστικά, την πόλη, την ελευθερία, τη δημοκρατία. Ο ελληνικός τρόπος ζωής και σκέψης εξακολούθησε την πορεία του, αφού δέχθηκε τη χριστιανική επίδραση, και στη ρωμαιοκρατία και στο Βυζάντιο, με φόντο την ευρύτερη οργάνωση στο σύστημα των πόλεων και της μητρόπολης, την τοπική αυτονομία και την εταιρική εργασία. Ο χώρος της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σταθεροποιήθηκε, έχοντας ανατολικά τον αραβικό και τουρκικό κόσμο και δυτικά τα βαρβαρικά φύλα στη θέση της άλλοτε δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το ελληνικό έθνος, πρώτο μέσα στην πολυεθνική βυζαντινή αυτοκρατορία, χάρη στον πολιτισμό του,  κυρίαρχο ήδη από τον έννατο αιώνα, δίδει την ουσία και τη μορφή σε μια ελληνική πλέον αυτοκρατορία.  

Το ίδιο σύστημα οργάνωσης εξακολούθησε κατά βάση και στην τουρκοκρατία, οπότε ο κυρίαρχος, πέρα από τις σφαγές, το παιδομάζωμα, τις καταχρήσεις, παρεχώρησε στο ελληνικό γένος, για τους δικούς του λόγους, ένα ευρύ πεδίο αυτοδιαχείρισης. Το ελληνικό γένος με τον Πατριάρχη αντικαταστάτη του Αυτοκράτορα, την κοινοτική αυτοδιοίκηση και τα συνεταιριστικά "εσνάφια", αποκτά μια ιδιαίτερη θέση στην αυτοκρατορία. Το ακμαίο ελληνικό στοιχείο, με το χερσαίο και το θαλάσσιο εμπόριο στα χέρια του και κέντρο την Κωνσταντινούπολη, επεξέτεινε το πεδίο της προνομιακής του δράσεως σε ολόκληρο τον χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας και πέραν αυτής στον αραβικό κόσμο, στη Ρωσία και στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Οι παραδουνάβιες ελληνικές ηγεμονίες κατέστησαν ουσιαστικά ημιαυτόνομα κράτη, τα ναυτικά νησιά του Αιγαίου απέκτησαν εμπορικό και ταυτόχρονα πολεμικό στόλο, οι συνεταιρισμοί των Αμπελακίων και άλλων περιοχών αναδείχθηκαν μεγάλοι εμπορικοί οίκοι ευρωπαϊκών διαστάσεων και η φαναριωτική διοίκηση στην Πόλη οδηγούσε σε μια μορφή εξελληνισμού της αυτοκρατορίας, παρά τη μεγάλη θρησκευτική, φυλετική και πολιτιστική διαφορά τουρκικού και ελληνικού στοιχείου. Κατά τις παραμονές της ελληνικής επανάστασης ο μείζων ελληνισμός από τη Πόλη μέχρι την Αλεξάνδρεια, από τα Ιωάννινα μέχρι τη Σμύρνη, από το Ιάσιο μέχρι την Κρήτη κάλυπτε, στις συνθήκες της δουλείας, έναν τεράστιο χώρο πλούτου, δυνάμεως και πολιτισμού. Η Επανάσταση θεωρούσε τα εδάφη της αυτοκρατορίας ως εν δυνάμει ελληνικά, η Χάρτα του Ρήγα απεικόνιζε Ρούμελη, Μικρά Ασία, Μεσογείους Νήσους, Κύπρο, Κρήτη, Επτάνησα και Βλαχομπογδανία ως ενιαίο χώρο υπό ελληνική πολιτική διοίκηση και ο σχεδιασμός της εθνικής ελευθερίας προέβλεπε αρχικά την πραξικοπηματική υποκατάσταση της τουρκικής διοικήσεως στην Πόλη από την ελληνική. 

Αλλά η επανάσταση στη Μολδοβλαχία απέτυχε, προκάλεσε μόνο περιορισμένα αποτελέσματα στο Μωριά, στο Αιγαίο και στη Ρούμελη, ενώ καταπνίγηκε στην Κρήτη και αλλού, χωρίς καν να εκδηλωθεί στις υπόλοιπες περιοχές της αυτοκρατορίας. Αντί της Μεγάλης Ελλάδας δημιουργήθηκε ένα μικρό, άθλιο και καχεκτικό βαυαρικό βασίλειο, αφήνοντας έξω των ορίων του ολόκληρο τον χώρο του μείζονος ελληνισμού. Παρά ταύτα, παρά την προσπάθεια εκρίζωσης όλων των στοιχείων του ελληνισμού στο νέο κράτος, από τη θρησκευτική συνείδηση, την παιδεία και την αυτοδιοίκηση μέχρι το πολίτευμα, το δίκαιο, και τα έθιμα του, παρά τον παραμερισμό των εθνικών αγωνιστών, την προσπάθεια του βίαιου εκδυτικισμού, και παρά τον δήθεν εκσυγχρονισμό του, το νέο ελληνικό κράτος συνέχισε την προσπάθεια της σταδιακής εθνικής απελευθέρωσης, με αποκορύφωση τους βαλκανικούς πολέμους και τη Συνθήκη των Σεβρών, που δημιουργούσε την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η μικρασιατική καταστροφή επέφερε το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και έκτοτε ο ελληνισμός, με την εξαίρεση της ενσωματώσεως της Δωδεκανήσου στον εθνικό κορμό, υφίσταται συνεχείς διώξεις, αμφισβητήσεις και απομειώσεις στον Πόντο, στη Βόρειο Ήπειρο, στην Πόλη, στη Σμύρνη, στην Αίγυπτο, στην Κύπρο, στη Μακεδονία και στο Αιγαίο. Τα διακόσια χρόνια από την ελληνική επανάσταση σηματοδοτούν πλέον το έσχατο όριο συρρίκνωσης του ελληνικού χώρου. 

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

Ο χρόνος, η χρονικότητα, η διαχρονία του έθνους αποτελεί βασικό στοιχείο της ιστορίας του. Ο ελληνικός πολιτισμός διαμορφώθηκε στην αρχαιότητα ως το πρώτο ανθρωπιστικό κοσμοσύστημα, με βάση τις αρχές της πόλης, της ελευθερίας και της δημοκρατίας, διατήρησε τα χαρακτηριστικά του και στην περίοδο της ρωμαιοκρατίας και αποτέλεσε το κλασικό πρότυπο για ολόκληρη την ιστορία. Η δυτική Αναγέννηση ανακάλυψε την ελληνική αρχαιότητα, ο Διαφωτισμός εμπέδωσε τις ελληνικές αξίες και η Νεοτερικότητα ανέστησε τα κλασικά ιδεώδη κατά τη δυτική άποψη. Η τεράστια διαφορά ελληνικού και δυτικού πολιτισμού, που προκύπτει γενικά από η διάκριση ανθρωπισμού και ουμανισμού, δεν εμπόδισε την προσπάθεια οικειοποίησης της αρχαίας ελληνικής κληρονομίας, σε σημείο ώστε να εμφανισθεί και η θεωρία της μετακένωσης του ελληνικού πολιτισμού από τη Δύση στη νεότερη Ελλάδα ! 

Για τους δυτικούς ο ελληνικός χρόνος σταμάτησε στην αρχαιότητα και ολόκληρος ο μεσαιωνικός πολιτισμός του Βυζαντίου κρίθηκε ως μια σκοτεινή περίοδος ανατολικής βαρβαρότητας. Εν τούτοις ο βυζαντινός πολιτισμός απέχει από την καρολίγγεια και την ιταλική Αναγέννηση όσο η μέρα από τη νύκτα. Ο Καρλομάγνος δεν αποτελεί παρά μια σκιά του βυζαντινού Αυτοκράτορα. Και η προσέγγιση Πάπα και Πατριάρχη στη Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας έμοιαζε με τη συνάντηση ενός αγίου με έναν απατεώνα. Ήδη το Βυζάντιο είχε βιώσει την πρώτη του αναγέννηση επί Φωτίου τον έννατο αιώνα, τη δεύτερη αναγέννηση των Κομνηνών κατά τον δωδέκατο αιώνα και την τρίτη αναγέννηση των Παλαιολόγων κατά την εποχή του κουατροτσέντο. Όταν άρχισε να αποκαθίσταται η φήμη του Βυζαντίου η δυτική Ευρώπη δεν απείχε τόσο πολύ από το φεουδαρχικό της παρελθόν, η Γερμανία υπέφερε από την κυριαρχία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και ο Διαφωτισμός πίστευε ότι τα δικαιώματα των υπηκόων της μοναρχίας μπορούσαν να αντικαταστήσουν την ελληνική ελευθερία. Χωρίς τη φεουδαρχία και τον δυτικό Διαφωτισμό το Βυζάντιο φαινόταν αδιανόητο να αποτελεί συνέχεια της ελληνικής αρχαιότητας. Όταν όμως οι βυζαντινοί βίωναν τον ελληνικό ανθρωπιστικό πολιτισμό οι δυτικοί υφίσταντο τον μεσαιωνικό δεσποτισμό. Η γαλλική επανάσταση αντικατέστησε τελικά τη φεουδαρχία με τη μοναρχία, ανέβασε τους αστούς στην κοινωνική πυραμίδα και έθεσε τότε τις βάσεις για την ανάπτυξη του νεότερου ιστορικού πνεύματος. 

Υπάρχει άρα μια διαφορά φάσεως είκοσι τουλάχιστον αιώνων μεταξύ ελληνικής αρχαιότητας και δυτικής νεοτερικότητας. Όταν κατά την περίοδο της pax minoica κτίζονταν τα περίφημα ανάκτορα της  Κνωσσού δεν υπήρχαν παρά μόνο τα πυκνά δάση της Δύσης. Ο Ζευς οδήγησε την Ευρώπη στη Γόρτυνα και από εκεί το όνομα της κατέκτησε ολόκληρη την ήπειρο. Ο ελληνικός ανθρωπιστικός πολιτισμός, χωρίς να διέλθει τη φεουδαρχία, διατήρησε τα κύρια στοιχεία του, την οργάνωση μέσω των πόλεων, τη συλλογική ελευθερία και τη δημοκρατία μέσω του πολιτεύματος, την ανθρωπιά  μέσω των εθίμων, του νόμου, της ηθικής συνείδησης. Το ελληνικό έθνος διατήρησε τη συνοχή του καθ΄ όλη τη διάρκεια της ιστορίας χάρη στη γλώσσα, τη θρησκεία, την εθνική του συνείδηση. Η ιστορική συνέχεια του ελληνισμού, η δημιουργική ενσωμάτωση εξωτερικών επιδράσεων, η διατήρηση της ενότητας του κατά τη διάρκεια ξένων κατακτήσεων  αποτελεί μοναδικό παράδειγμα στην παγκόσμια ιστορία. Η Δύση αντίθετα εισήλθε καθυστερημένα στον πολιτισμό, απώλεσε τα κεκτημένα της ρωμαϊκής παράδοσης μετά τις βαρβαρικές επιδρομές που κατέστρεψαν τη δυτική αυτοκρατορία και χρειάστηκε να διαπεράσει τη φεουδαρχία, την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό για να προσανατολισθεί προς τις ελληνικές ανθρωπιστικές αξίες. Με τη δημιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους θέλησε να επιβάλει τη δική της αντίληψη της νεοτερικότητας. Την αρχή του έθνους που παράγεται από το κράτος, την πορεία από τη φεουδαρχία στη μοναρχία, τα ατομικά δικαιώματα αντί της καθολικής ελευθερίας. Αυτές οι θεμελιώδεις αντιθέσεις ελληνικού και δυτικού πολιτισμού συνοψίζονται στη θεωρία της ρήξης της ελληνικής συνέχειας δια των ξενικών κατακτήσεων και την (επαν)εμφάνιση του ελληνικού έθνους μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Και υπήρξε τόσο ισχυρή η επιρροή αυτού του ιδεολογήματος, ώστε να ερμηνευθεί εσφαλμένα το Βυζάντιο, η ελληνική επανάσταση και η πορεία του νεοελληνικού κράτους. Και πάνω στην ψευδή αυτή ερμηνεία να στηριχθεί και η εσφαλμένη εφαρμογή της θεωρίας της δυτικής προοδευτικής νεοτερικότητας, του  εξευρωπαϊσμού της Ελλάδας και του απαραίτητου εκσυγχρονισμού της χώρας, έκτοτε μέχρι σήμερα. 

Αλλά ο ελληνικός εκσυχρονισμός είχε αρχίσει από τους ίδιους τους έλληνες, μετά τον  νεοελληνικό φωτισμό, όλως διάφορο του δυτικού Διαφωτισμού, με τη δημοκρατική εθνική επανάσταση, "για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία" (Γεώργιος Κλεάνθης). Η Επανάσταση εμπνέεται από τη δόξα των αρχαίων προγόνων, από "αυτά τα μάρμαρα" (Μακρυγιάννης) και αναφέρεται στο δίκαιο των "αειμνήστων ημών χριστιανών αυτοκρατόρων" (Α΄ Εθνοσυνέλευσις Επιδαύρου). Η βίαιη ευρωπαϊκή διακοπή αυτής της πορείας του ελληνισμού, η επιβολή της απολυταρχίας στη δημοκρατική επανάσταση, ο στραγγαλισμός του Διεθνούς Οικονομικούς Ελέγχου, η αντεθνική ξενοκίνητη βασιλεία, ανέκοψαν την εθνική δημοκρατική προοδευτική πορεία του ελληνικού λαού. Και ήρθε μετά τον εμφύλιο, τη χούντα και τη μεταπολίτευση του ΄74 και πάλι η θεωρία και η πρακτική του "ανήκομεν εις την Δύσιν", για να δώσει εργασία στην κατεστημένη διανόηση, να αναδεύσει τον φαυλοκρατικό γραικυλισμό, να "αναστήσει" τα ξενικά κόμματα του προπερασμένου αιώνα, ώστε να επιτύχει να σύρει τέλος την Ελλάδα στα δεσμά των τριών μνημονίων του "δημοκρατικού τόξου", των οποίων τα τραγικά για τον ελληνισμό επακόλουθα ίσως δεν έχομε δεί ακόμη.

Αλλά η αλήθεια προχωρεί και τίποτε δεν μπορεί να τη σταματήσει. Ο διαχρονικός ελληνισμός, που διατήρησε την ιστορική του συνέχεια δια πυρός και σιδήρου, μέσα από τις συμπληγάδες των εθνικών καταστροφών, δεν έφθασε στη σημερινή του θέση για να την εγκαταλείψει στις διαθέσεις φίλων και εχθρών, διαπλεκόμενων και διανοούμενων, ντόπιων και ξένων. 

"Είπε το κλήμα στον τράγο, που το ’τρωγε: «Κι ως τη ρίζα να με φας, πάλι θα βλαστήσω και θα δώσω το κρασί να χαροκοπήσουν κείνοι που θα σε βάλουνε στη σούβλα»." (Διαθήκη Γ. Καπετανάκη, Κονδυλάκης, Ο νεωτεριστής) ["Τράγος ἐν τῇ ἐκβολῇ τῆς ἀμπέλου τὴν βλάστην ἔτρωγε. Τούτῳ δὲ προσεῖπεν ἡ ἄμπελος· «Τί με βλάπτεις; μὴ γὰρ οὐκ ἔστι χλόη; Ὅμως ὅσον σοῦ θυομένου οἶνον χρῄζουσιν, ἐγὼ παρέξω.»" (Παλατινή Ανθολογία ΧΙ 147)]