Η ΧΡΕΩΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη

Αν επρόκειτο για μια οικονομική χρεωκοπία, όσο οδυνηρή κι αν ήταν για τον ελληνικό λαό, ή ακόμη και για μια ελληνική μόνο χρεωκοπία, όσο δυσάρεστη κι αν φαινόταν στους ευρωπαίους, πάντως θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί μέσα στα οικονομικά της όρια. Με σκληρά μέτρα, με ξένη βοήθεια, με μια προοπτική ανόρθωσης
Ο περιορισμός του προβλήματος σε στενά ελληνικά και οικονομικά πλαίσια πάντως, θα βόλευε πολύ και τους οικονομολόγους και τους πολιτικούς, και τους κεφαλαιούχους και τους καταναλωτές, και το λαό και την ηγεσία του. Θα μπορούσαν όλοι να προβάλλουν άλλοθι, προτάσεις και λύσεις, χωρίς να θίγεται κανείς η έστω χωρίς να στερείται την ελπίδα της αποκατάστασης των πραγμάτων, της συνέχειας της αμεριμνησίας και της καταναλωτικής ευμάρειας.

Στις αρχές του 21ου αιώνα της Ιστορίας μας όμως, είμαστε κατάφορτοι από ιστορικές εμπειρίες. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η πορεία των πολιτισμών αναδεικνύει τη μεταβολή της μορφής, της τεχνικής δηλαδή αποτύπωσης της πάλης του ανθρώπου προς το περιβάλλον, αλλά και προς τον συνάνθρωπό του. Αφήνει όμως σχεδόν αναλλοίωτη την ουσία των ανθρώπινων επιδιώξεων, την εσώτερη ψυχή της κοινωνίας. Το ανθρώπινο είδος παραμένει διχασμένο ανάμεσα στο καλό και το κακό, ανάμεσα στον εγωισμό και την αλληλεγγύη, ανάμεσα στην μετριοπάθεια και την κατάχρηση. Μάταια προσπαθεί να συνθέσει από τις αντιθέσεις του την ατομική ευημερία ή την γενική ευτυχία. Γιατί ακριβώς η ευημερία που επιδιώκει είναι διαφορετική από την ευδαιμονία που επιθυμεί.

Όλοι πιστεύουν ότι αλλάζοντας εξωτερικά τον κόσμο θα αλλάξουν τη ζωή τους, ενώ στην πραγματικότητα ο κόσμος θ’ αλλάξει μόνο με την εσωτερική αλλαγή της ζωής καθενός. Η τελείωση δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς κάθαρση, η τραγωδία δεν μπορεί να τελειώσει χωρίς φόβο και έλεος, η ανάσταση δεν μπορεί να έρθει παρά μετά το θάνατο.

Ας μη βιαστούμε όμως να καταλήξομε στο συμπέρασμα ότι η ιστορία μας συντελείται μάλλον με μια κυκλική αλληλοδιαδοχή ακμής και παρακμής, παρά με μια ευθύγραμμη προοδευτική πορεία προς το καλύτερο.

Άλλοτε η οικονομία και η πολιτική αποτελούσαν μέρος της φιλοσοφίας. Η δημοκρατία ήταν πολίτευμα ελεύθερων πολιτών προσανατολισμένων σ’ ένα ηθικό τέλος στα αρμονικά όρια της ελληνικής πόλης. Αργότερα, η οικουμενικότητα του χριστιανισμού μπορούσε να συνέχει τους λαούς με την ορθόδοξη πίστη, με το όραμα ενός παραδείσου της αγιότητας, με τη μυστική ένωση της ανθρώπινης και της θείας φύσης. Μέχρις εδώ η αρμονία ανθρώπου και φύσης, έθνους και αυτοκρατορίας, θεσμών και ηθών, μπορεί να παραβιαζόταν, αλλά πάντως δεν κατεδαφιζόταν. Αλλά η νεωτερικότητα άλλαξε το σκηνικό του κόσμου με την έννοια και την πρακτική της συνεχούς προόδου, της συνεχούς ανάπτυξης, της απεριόριστης ποσοτικής και οικονομικής συσσώρευσης. Από αυτή την κοινή αφετηρία καπιταλισμός και σοσιαλισμός, στις πρακτικές μορφές τους, οδήγησαν τον κόσμο κατά τους δυο τελευταίους αιώνες της ιστορίας στα σημερινά αδιέξοδα.

Ο νεώτερος σοσιαλισμός, παραμερίζοντας θεούς, άρχοντες και βασιλιάδες, άνοιξε τη σκηνή της ιστορίας για ένα φωτεινό μέλλον της ειρήνης, της ισότητας και της ελευθερίας. Ωστόσο η ιστορία δεν θα μπορούσε να σταματήσει εκεί. Η διαλεκτική, έστω και αντεστραμμένη, αντιπαρατάσσει τη θέση και την άρνηση, το ένα ακολουθείται από τα πολλά και η ενότητα προϋποθέτει την αλλοτρίωση. Η φεουδαρχία έχει πίσω της τις διαμάχες κυρίων και δούλων της αρχαίας κοινωνίας, ο καπιταλισμός ξεπέρασε τις συγκρούσεις φεουδαρχών και δουλοπαροίκων του μεσαίωνα και ο κομμουνισμός προέρχεται από την πάλη αστών και προλεταρίων της νεώτερης εποχής. Είναι προφανές, σύμφωνα μ’ αυτή την αντίληψη, ότι η μεταβιομηχανική κοινωνία, η παγκοσμιοποίηση και ο πολυπολιτισμός θα ακολουθηθεί από έναν νέο σοσιαλισμό, με άγνωστα ακόμα χαρακτηριστικά. Προς το παρόν όμως ο φονταμετανταλισμός, η λεγόμενη τρομοκρατία, τα κινήματα της οικολογίας και η αντιπαγκοσμιοποίηση, τοποθετούνται αντιθετικά προς την αμερικανική επικυριαρχία του πλανήτη μας. Ο κόσμος αναζητά νέες συνθέσεις, που μόνο η φιλοσοφημένη σκέψη και πράξη μπορεί να προσδιορίσει. Αντ’ αυτών έρχεται η οικονομική ύφεση, η εσωστρέφεια, η καταστροφολογία.

Σε πείσμα των παγκόσμιων αλλαγών, στο κέντρο μιας αέναης διεθνούς κινητικότητας, η Ελλάδα του σήμερα φαίνεται να παραμένει σταθερή στην ακινησία της, στον συντηρητισμό και στις ψευδαισθήσεις της. Χωρίς ουσιαστικό δεσμό με το παρελθόν και χωρίς όραμα για το μέλλον, μήτε ακολουθώντας την παράδοση, μήτε προσβλέποντας προς την νεωτερικότητα, μετέωρη στο μεταίχμιο του παλιού και του καινούριου. Τυπικό παράδειγμα μιας περιφερειακής οικονομίας, που μετά από ανέξοδες πρακτικές «ανάπτυξης», βλέπει τρομαγμένη το επερχόμενο τέλος του εφησυχασμού, των πολιτικάντικων ψευδολογιών, και της απαθούς καταναλωτικότητας.

Ωστόσο η Ελλάδα, βασική πολιτιστική συνισταμένη της Ευρώπης, θα μπορούσε να προβάλει ακριβώς αυτή της την ιδιότητα, την κλασική και τη χριστιανική κληρονομία της, την έννοια του μέτρου και της αρμονίας, τις πρακτικές της ποιοτικής και της φυσικής ζωής, πέρα από την ασυμμετρία, την αλαζονεία, την αποξένωση του σύγχρονου κόσμου. Να στηριχθεί στις ανεξάντλητες αρχές του ανθρωπισμού, της ιστορίας, της συναλληλίας, που έχει εφαρμόσει πολλές φορές σε όλες τις περιόδους της ιστορίας της, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεώτερης. Κανένα έθνος, καμιά κοινωνία, κανένας λαός δεν πτωχεύει οικονομικά, αν πρώτα δεν έχει πτωχεύσει ηθικά, πολιτικά, πνευματικά. Και αντίστροφα, κάθε οικονομική ανάκαμψη προϋποθέτει, πέρα από τα οικονομικά μέτρα, μια γενικότερη κινητοποίηση, μια συνολική επιστράτευση, ένα συναγερμό συνειδήσεων και βουλήσεων προς μια νέα προσπάθεια. Κατά συνέπεια η αντιμετώπιση των σημερινών προβλημάτων δεν είναι μόνο θέμα του υπουργού των οικονομικών, της κυβέρνησης, των πολιτικών, αλλά θέμα ολόκληρου του ελληνικού λαού, όλων των σκεπτόμενων ανθρώπων, ολόκληρης της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Υπάρχει ακόμη καιρός να μετατραπεί η κρίση σε εγρήγορση, η οικονομία σε γενικότερη πολιτική, η οικονομική ανάπτυξη σε ανθρώπινη αρμονική δράση. Η Ελλάδα, όπως και ολόκληρη η Ευρώπη, δεν κινδυνεύει τόσο από χρεωκοπία της οικονομίας, όσο από χρεωκοπία των ιδεών και των και των πρακτικών της.